Belevenissen in de uitvaart.

Gisteren mocht ik bij het Horizoncollege als gastdocente twee lezingen houden over rouw. Ik ontmoette 30 jonge mensen tussen 19 en 25 jaar en wat is het dan schrijnend om te horen dat sommigen van hen al heel vroeg hun moeder, goede vriend, tante, oma, opa, of liefste vriendin moesten missen.  Enkele verhalen waren dramatisch en raakten mij diep. Toch stonden deze jongelui sterk in het leven en waren zij hier – vlak voor hun eindexamen – aanwezig bij een voor sommigen moeilijke lezing. “De dood hoort bij het leven,” merkte een jongen droog op. Dat is natuurlijk zo, maar wij mensen zullen nooit aan de dood wennen.  Het gebeurt altijd bij de buren, of ver weg. De meeste van ons schuiven de dood voor zich uit, alsof wij het eeuwige leven hebben. En als iemand dichtbij overlijdt, hoe reageer je dan? Durf je je kwetsbaar op te stellen? Durf je om hulp te vragen? Er is gelukkig op dit ogenblik veel hulp voor rouwenden: rouwgroepen, rouwtherapeuten, workshops voor rouwenden, Troostreizen voor nabestaanden, contactgroepen voor nabestaanden. Maar wat vooral in tijden van rouw belangrijk is, is ‘A little help from your friends’ ….. Het gevoel, dat je begrepen wordt door je naasten en de wereld om je heen.

In haar boek: ‘Je kunt mij altijd bellen’ schrijft Karin Kuiper: ‘Wij nabestaanden zijn een gek volkje.’ Want ja, je weet nooit hoe iemand zich op juist dat moment voelt, of hoe hij of zij reageert en dat maakt de mensen eromheen onzeker. Mensen lopen liever een rondje om, dan dat ze iemand tegen willen komen, die net zijn geliefde heeft verloren. Zij zijn bang voor emoties, voor tranen. Het herinnert hen aan hun eigen sterfelijkheid. Terwijl een rouwende helemaal niet veel nodig heeft. Soms is het goed om er gewoon te zijn, zonder woorden. Als je echt wilt weten hoe het met iemand gaat die een dierbare heeft verloren, dan moet je bereid zijn om te luisteren. Zonder oordeel.

Ik verliet het Horizoncollege met een blij gevoel. Deze jonge mensen waren niet bang om hun kwetsbaarheid met elkaar en mij te delen. Zij spraken open over hun verlies en wat het met hen deed. Deze jonge mensen zullen een rouwende niet uit de weg gaan, zij herkennen het verdriet. Ik wens iedereen heel veel succes voor het aanstaande eindexamen en een liefdevol, gezond en gelukkig leven toe

Dag mam,

Een zonnige lentemiddag. Het is nog fris, maar de vogels fluiten, de lammetjes dartelen in de wei, de blauwe druifjes en narcissen zijn alom aanwezig. De lente kondigt zich aan.

Het jaargetijde waar mijn moeder zo van genoot, als de natuur heel voorzichtig weer tot leven kwam. Het is de middag waarop wij de laatste stap gaan zetten in het afscheid van mijn moeder die in juni vorig jaar zo plotseling overleed. Voor iedereen totaal onverwacht. Voor iedereen een grote schok. Voor iedereen is het nog steeds amper te geloven dat ze er niet meer is.
Ze was er gewoon, altijd.

Het was nog best lastig, wat doen wij met de as? Maar gedurende de afgelopen maanden rijpte het idee. Via Gijsje Theunissen van Charon Uitvaartbegeleiding kwamen wij op het spoor van de Tolad. Wat een mooie manier om stap-voor-stap voor de laatste keer afscheid te nemen van mijn moeder.

De laatste jaren van haar leven woonde zij vlak bij ons en fietste zij vaak door de duinen naar ons toe voor een kop koffie. Iedere keer verwonderde zij zich over de prachtige natuur, de dieren en genoot zij van haar fietstocht. Steevast merkte ze op ‘het lijkt wel of ik op vakantie ben’.
En wat is er dan mooier om langs het pad wat zij door de duinen fietste, haar as stap-voor-stap los te laten met de Tolad.

We zijn met zijn zessen, in een hechte en warme verbondenheid met elkaar. Iedereen is zich er zeer van bewust dat dit de laatste keer is dat wij mijn moeder, schoonmoeder en hun oma nog een beetje bij ons hebben. Maar we moeten haar nu echt loslaten.Met de zon op ons bol lopen wij door het duin, heel ontspannen. We worden begeleid door vogelgezang, horen én zien een specht en langzaam, stap-voor-stap, laten wij een beetje as los. Het voelt goed, ze is hier op de plek waar ze zo heeft genoten.

Iedereen loopt een stuk met de Tolad. Iedereen met zijn eigen herinneringen die grif met elkaar worden gedeeld. Er is ruimte voor een lach en een traan.
Diverse keren worden wij aangesproken omdat iedereen denkt ‘wat doen die daar nou’. Een meneer komt met een lollige opmerking: ‘een toverstaf’? Ik beaam het, het is eigenlijk wel een beetje een toverstaf maar wel een met een diepere betekenis. Als ik hem dat vertel, schrikt hij. Die joligheid was niet zijn bedoeling. Ik stel hem gerust en leg hem uit dat het goed is zo. Hij heeft nog nooit van deze manier van asverstrooiing gehoord maar vindt het een prachtig idee.

Wij vervolgen onze weg in het proces van loslaten. Onverbiddelijk komt de laatste stap. Het is goed zo.
U bent er niet meer, nooit meer.

Dag mam!

bronfoto: Tolad – Totem of Life and Death

Wat ben ik blij, dat ik 15 jaar geleden de Troostdag voor nabestaanden in het leven geroepen heb. Elk jaar probeer ik de juiste mensen te vragen om troost te geven, de juiste locatie te vinden die voor iedereen veilig voelt, de juiste dag te kiezen om zo veel mogelijk mensen de gelegenheid te geven om te komen en om er nèt zoveel bekendheid aan te geven dat het geen massabijeenkomst wordt, maar dat het intiem blijft. Soms komen mensen schoorvoetend binnen, omdat zij niet weten wat zij kunnen verwachten en niemand kennen. Maar zij bleven uiteindelijk de hele middag om van alles te voelen, te ervaren, te delen. En te genieten van de warmte, de betrokkenheid en de liefde, die op deze middag voelbaar is.

Het is mijn bedoeling om lotgenoten met elkaar in contact te brengen, te laten ervaren dat zij niet de enigen zijn met dit soms intense verdriet. Zoals het vaak gezegd wordt: gedeeld verdriet is half verdriet. Soms kan dit gedeelde verdriet je weer compleet maken. Zoals het heel natuurlijk gebeurde bij Paula, de kunstenares en Dries, de man uit het leger. Meer tegenstelling kan je niet hebben en toch groeiden deze twee mensen op één van de laatste Troostdagen heel voorzichtig naar elkaar toe en zijn zij nu supergelukkig met elkaar. Een mooi voorbeeld hoe je, als je je hart weer kan openen, ook weer gelukkig kan zijn.

Bij het zingen van namen van overledenen gebeuren er ook vaak hele bijzondere dingen. Zo was er een man, die het namen zingen eigenlijk flauwekul vond. Na het zingen van de eerste namen werd hij toch nieuwsgierig en schreef hij de naam van zijn moeder op het hartje. Toen haar naam gezongen werd, schoot hij vol. Zo herkenbaar; zo dichtbij was moeder weer even. Heel natuurlijk werd hij door een vrouw naast hem getroost, want hoe herkenbaar was deze pijn van het dichtbij voelen en toch weten dat het vervlogen tijden waren. In het warme bad van de Troostdag omarmde hij – gesteund door de mensen om hem heen èn de zanggroep, – zijn verdriet, ademde diep in en nam nog een bakje Troost. Hij was toen één van de laatsten, die na het gezamenlijk delen van het Troosteten de Slotkapel verliet. Gesterkt door de warmte en liefde, die hij deze dag mocht ervaren.

Wij hopen, dat wij ook dit jaar op paaszaterdag 20 april weer iedereen mogen ontmoeten in de Slotkapel in Egmond aan den Hoef. En wie weet, zijn er ook mensen, die de Troostreizen voor nabestaanden in Spanje van de zomer of het najaar aandurven. Want om je verdriet onder ogen te zien heb je lef nodig. Ik ben ervan overtuigd, dat, als je je verdriet omarmt, het leven jou ook weer omarmt.

Kijk voor meer informatie op www.troostdag.nl en www.troostreizen.nl

En toen was het alweer voorbij. De eerste Troostreis voor nabestaanden. 

Onze gasten, vier vrouwen die nog maar pas, of iets langer geleden hun echtgenoot, de liefde van hun leven, verloren hadden. Zij zochten naar iets wat hun verdriet zou kunnen verzachten. Om mensen in deze moeilijke tijd een helpende hand te reiken, heb ik de Troostreizen voor nabestaanden bedacht. Geen therapie, maar gewoon met lotgenoten een weekje op vakantie in Spanje. Al twee maanden voor de reis had ik hen via een appgroepje met elkaar in contact gebracht. Zodat zij elkaar al een beetje zouden leren kennen en over hun grote liefde konden vertellen. En er gebeurde eigenlijk wat ik had gehoopt. Lia, Anneke, Tea en Marjan herkenden en deelden hun pijn, hun verdriet. Aangekomen in Casa Charon wachtten hen al kleine altaartjes met de foto’s van hun mannen erop, waarna de tranen uiteraard rijkelijk vloeiden. En dat zou tijdens de volgende dagen nog vaker gebeuren. Toch nam de wat vrolijkere vakantiestemming het langzaamaan over.

De mooie, grappige, hilarische, warme herinneringen aan Cees, Cock, Hans en Franck verbonden ons steeds meer met elkaar. Troosten en schaterlachen wisselden elkaar af, de Spaanse wijn vloeide rijkelijk en er werd genoten van tapas en paëlla. Hierbij was de hulp van mijn lief, Rick, enorm.  Ik had in Nederland een gebroken schouder opgelopen en Rick had dus, naast de zorg voor onze gasten, ook nog de mantelzorg voor mij. 

We bezochten de Hippiemarkt in Benidorm en de dames gingen bijna een dubbele scootmobiel huren, omdat ze hun kinderen wilden verrassen als ‘Benidorm Bastards’. Ik kreeg soms het idee, dat ik met een paar bakvissen op stap was, zo uitgelaten was de stemming. Wij gingen shoppen, kregen massages, een hammambehandeling, wandelden door de prachtige natuur van de Costa Blanca en de vrouwen doken zelfs het ijskoude zwembad in. Iets wat wij in deze tijd van het jaar zeker nog niet zouden doen. 

Op een van de laatste dagen gebeurde er iets heel bijzonders. Anneke vroeg, of zij een beetje van de as van Cock mocht uitstrooien onder de grapefruitboom, Daar hield Cock zo van. Natuurlijk mocht dit, het was een eer voor ons. En zo gingen wij ‘s avonds met kaarsen en fakkels de boomgaard in, naar de plek die Anneke zorgvuldig had uitgezocht. Dit was net zo bijzonder, als het prachtige gedicht dat ik voor mocht dragen. De verbondenheid die wij toen voelden was heel intens. 

Het afscheid viel zwaar. Maar wij wisten allemaal, dat dit erbij hoorde. Gesterkt door elkaar en elk drie vriendinnen rijker namen zij afscheid en bleven Rick en ik achter. Blij, dat wij deze plek met Lia, Anneke, Tea en Marjan mochten delen. En hen een klein beetje warmte en liefde van ons voor de toekomst mee hebben mogen geven.

Gijsje Teunissen

Fijn, dat wij nog mosselen met elkaar hebben gegeten …. Deze avond zal ik nooit meer vergeten. Wat was Dirk toch een bijzondere man. Al bij het overlijden van zijn vrouw Rie, zes jaren geleden, had ik een zwak voor deze man. Hij was toen verdrietig, maar bleef betrokken, nuchter, geïnteresseerd, hield zijn humor en … Ja, hij bleef gewoon zichzelf.

Dirk was lid van de Orde van de Vrijmetselaars. Misschien was hij daarom zo bijzonder, zo anders dan wij ‘gewone’ mensen. Zijn leven lang bewaakte hij normen en waarden. Hij hield zielsveel van zijn vrouw, zijn vijf zonen, zijn schoondochters, kleinkinderen en achterkleinkinderen, zijn vrienden, zijn buren…. de natuur, de wereld om hem heen

…. en ver erbuiten. Kortom, voor mij was hij een bijzondere man.

Nu was ik voor de laatste keer bij hem, samen zijn zoon,  met onze vriend Bob en bespraken wij luchtig zijn uitvaart.

Luchtig over de dood praten, dat kon met deze man, want ja, hij maakte in de loop van ons gesprek diverse grapjes over zijn sterven, over de dood.

“Ach, ik ben 94 jaar; eens moeten we allemaal gaan.”

“Nu ben ik aan de buurt… Het is wat het is.”

Eenvoud sierde hem. Hij wilde, net als zijn vrouw, niet in een kist. Veel te benauwd. Liever koos hij voor iets zonder deksel, maar dan niet zo’n lief mandje. Dat was te vrouwelijk. Het moest iets stoers zijn. Meteen schoot mij mijn vriend en kunstenaar Bas van Nieuwburg mij te binnen. Het idee ontstond om de zonen, samen met Bas, een baar-plank te laten maken van hout uit de Schoorlse duinen en pa toe te dekken met de bast van de Mutabu boom, de Mutuba-wade, een project uit Uganda, dat Bas een warm hart toedraagt. Enkele dagen erna waren wij samen met zonen en schoondochters bij Dirk om verdere details van het afscheid van pa te bespreken. Zij waren enthousiast over het idee om het laatste bedje voor pa zelf te maken.

Later in dit gesprek kwam het belangrijkste uit Dirks leven ter sprake: normen en waarden.

Wij wilden deze bescheiden man bij het afscheid de credits geven, die hem toe behoorden. Hoe kunnen wij ‘normen en waarden’ in het afscheid een plek geven? Natuurlijk zal er over gepraat worden; de voorzitter van de Vrijmetselaars zal zeker mooie woorden over Dirk spreken. De muziek zal zijn spirit laten voelen. Maar zou er een ritueel kunnen zijn, waarmee het gezin en iedereen, die bij het afscheid aanwezig is, de geest van Dirk, zijn levenslessen zou kunnen voelen en ervaren?

Wij mijmerden, brainstormden over en weer, en daar was het:’ De Koffer’! De koffer, waarin pa al vele jaren zijn attributen voor de bijeenkomsten van de Vrijmetselaars bewaarde, ‘De Koffer’, daarmee zou Dirk de normen en waarden, die de padre de familiauitdraagt, aan zijn oudste zoon Jan doorgeven. Met dit ritueel zal de lijm – de verbondenheid in het gezin – die pa na het overlijden van zijn vrouw was, in dit gezin aanwezig blijven. Unaniem werd op deze avond besloten, dat Jan voortaan de padre de familiazal zijn en de broers en hun gezinnen bij elkaar zal houden. Hoe ver iedereen ook uit elkaar woont. Normen en waarden, in de nagedachtenis aan pa, zullen hun roots hun blijven en hen bij elkaar houden.

Jammer genoeg zie ik vaak, dat kinderen elkaar na het overlijden van de tweede ouder niet meer zien, of zelfs ruzie met elkaar krijgen, omdat de lijm, het samenhorigheidsgevoel, het respect er niet meer is. Dat zal in dit gezin niet gebeuren.

Jan zal de padre de familia, beschermheer van het gezin blijven …….. En hiermee zal deze familie in de geest van pa voort blijven leven. Ik heb er alle vertrouwen in.

Ondanks dat ik al jaren voorgesprekken stimuleer, vind ik ook, dat je niet alles over je graf heen moet willen regelen. Er kan altijd van alles anders gaan dan bedacht. Niet verkeerd…. maar anders. Zo herinner ik mij die keer dat ik een jonge vrouw begeleidde, die vóór haar overlijden, met haar echtgenoot, haar ouders en mij alles over haar afscheid wilde bespreken. Zij had vastomlijnde plannen en zelfs de kaart was al helemaal ontworpen en nog nèt niet gepost. Lees meer…

Toen ik veertien jaar geleden met Charon begon, wilde ik de uitvaart teruggeven aan de mensen en hen bij alle stappen in de tijd voor en na het overlijden betrekken. Ook veel zelf laten doen, zodat zij alles wat er gebeurt helemaal kunnen doorleven en verwerken. Geen voorgedrukte teksten en kaarten, maar alles samen met hen laten ontstaan. Zo staat er straks een tekst en foto op de kaart of de advertentie, die je niet nòg eens zult zien. Een tekst die uit hun hart komt met een foto die uniek is. Zo ontstond ook het idee om mijn auto te gebruiken om de overledene te vervoeren. In eerste instantie om het voor de familie goedkoper te maken.

Bij mijn eerste ritje zou ik een mevrouw uit het ziekenhuis ophalen. De drie dochters met hun partners hadden moeder de laatste maanden heel intens begeleid en ook nu waren zij via het mortuarium helemaal naar de buitendeur meegelopen. Zij stonden heel beteuterd bij de auto en moesten moeder toch los laten …. Ik werd er verdrietig van en opperde spontaan, dat zij moeder ook zelf thuis mochten brengen. Dan zou ik met de mannen meerijden. Als bij toverslag ontspanden de gezichten en sprongen zij bijna enthousiast met zijn drieën in mijn auto. In de zeven-persoons auto konden zij allemaal naast moeder zitten; de oudste reed. Er volgden toen nog twee ritjes, waarbij elk van de zussen reed. Mijn hart maakte een sprongetje toen ik merkte hoe goed het hen deed om zelf moeder de laatste keren te rijden. Daarna bleef ik het aanbieden aan families.

Intussen heeft o.a. ook een  punkerkleinzoon met zijn oma in een kartonnen kist gereden en ook een rastameid met glimmende zonnebril. Of we kwamen toeterend het crematoriumterrein op, omdat de echtgenoot die reed vrienden zag langslopen. Natuurlijk keken zij verbaasd, maar ach, het paste helemaal bij deze familie. Ook mijn man Rick kon ik blij maken met het laatste ritje met zijn moeder. Nonchalant, maar toch ook weer trots escorteerden zijn broers en zussen de auto, terwijl ik voorop liep met de pastor en goede vriend van de familie. Ik vind het fijn om zo oude tradities te verbinden met de nieuwe tijd. Mensen verbinden met elkaar door hen niet alles uit handen te nemen, maar juist aan het werk te zetten, hen erbij te betrekken, zodat zij tijdens de moeilijke tijd van afscheid iets om handen hebben…..

Twee jaar geleden is onze kleindochter Liv geboren. Samen met onze drie oudere kleinzonen Tom, Daan en Damien makte zij mij tot de gelukkigste oma van de wereld. Als ik aan deze kinderen denk, bekruipt mij zo een intens gevoel, dat ik bijna uit elkaar spat van geluk. Dit intense gevoel wens je toch iedereen toe? Gelijkertijd weet ik uit ervaring dat dit geluk niet ieder stel, elke opa en oma gegund is ….

Nog te vaak moet ik ouders begeleiden na het sterven van hun kindje. Omdat ook wij ons derde kind Ferry moeten missen, raakt mij hun enorme verdriet, de onmacht en de ontreddering elke keer weer. Alles wat ik voor deze ouders kan doen, is hun met al mijn liefde begeleiden in deze moeilijke  tijd.

Na de geboorte van Liv viel mijn blik op een artikel van Stichting Orange Babies met foto’s van prachtig beschilderde zwangere buiken van met HIV besmette moeders in Afrika. Vrouwen met waarschijnlijk weinig toekomst, met kinderen in hun buik, waarvan de oma’s nooit het geluksgevoel zullen ervaren, wat ik af en toe mag voelen. Drie generaties verdriet.

Naar Afrika gaan had geen zin voor mij, maar graag wilde ik hiervandaan ie ts doen.

Daarom doneerde ik voor elk van mijn kleinkinderen per jaar een bedrag aan Orange Babies.

Vanaf dit jaar wil ik mijn donatie uitbreiden door van elke uitvaart, welke wij bij Charon begeleiden een bedrag aan Orange Babies te doneren. Op de site van Orange Babies kan je dit – als je wilt – volgen en zien hoe deze stichting belangeloos moeders en hun (ongeboren) babies helpt.

Ik weet, dat het een druppel op een gloeiende plaat is, maar alle kleine beetjes helpen. Er gebeurt zo veel in de wereld op het ogenblik, het is om bang van te worden. Maar dat moeten wij juist niet doen, verdrinken in angst. Laten wij het geloof in het goede, in de liefde voor elkaar houden. Voel de onvoorwaardelijke liefde, die een kind naar zijn ouders voelt en ouders naar hun kind. Laten wij het vertrouwen houden, dat wij met zijn allen het verschil kunnen maken. Daar in Afrika, ver weg van ons bed, maar ook dichtbij.

Zodat nog meer moeders met hun baby’s vol vertrouwen de toekomst in kunnen kijken, zoals deze jonge vrouw, welke met hulp van de stichting Orange Babies weer kan stralen, zoals alle jonge moeders zouden moeten doen.

April 2013 ontmoette ik Arne voor de eerste keer bij het overlijden van zijn vrouw Elsje.

Arne had jarenlang voor Elsje gezorgd en nu, na haar overlijden mocht ik hem helpen bij de laatste verzorging van Elsje. Samen legden wij Elsje in de prachtige mand die Arne had gekozen en samen brachten wij Elsje na een korte ceremonie met mooie woorden van Arne in mijn auto naar het crematorium. De week erna deed Arne, wat andere mensen vóór of net na het sterven doen: een prachtige kaart maken voor zijn grote liefde. Mooie teksten, prachtige foto’s, alles werd heel precies onderzocht en pas dan vastgelegd. In de week na het overlijden van Elsje heb ik Arne leren kennen als integere, warme betrokken mensen-mens. Onze gesprekken waren emotioneel, diep en altijd heel warm en respectvol. Niet gehinderd door tijdsdruk ontstond een bijzondere relatie. Soms gaan begeleidingen verder, dan voel je je verbonden met iemand. Zo was het ook bij Arne.

Twee weken na het overlijden van Elsje bracht ik met Rick, mijn man de herinneringskaarten naar Arne in Ardenhout. Het was een mooie lentedag en Arne nodigde ons uit om in de tuin een kopje koffie en later een wijntje te drinken. In de tuin borduurden Arne, Rick en ik verder over de zin van het leven, de zin van de schemerwereld waar Elsje in was beland…. en meer.

Tot Arne, uit het niets tegen Rick en mij zei:
“Willen jullie mijn vrienden zijn”.

Ik was overdonderd door dit ‘aanzoek’, maar ook geraakt. Want ik voelde aan Rick, dat ook hij Arne de laatste twee weken in zijn hart had gesloten. Soms is tijd betrekkelijk.  Natuurlijk hebben wij het ‘aanzoek’ van Arne aanvaard en nog twee koele wijntjes later verlieten wij Aerdenhout met een gelukkig gevoel: wij hadden er een vriend bij.

In de maanden en jaren erna ontmoetten wij elkaar soms geregeld, soms af en toe, maar altijd even blij.  De laatste foto in een mail ontving ik in maart: Arne boven op het dak van een door hem zelfgebouwde kerk (karookerk-dieark.com) in Zuid Afrika. Ik stuurde terug:

“Wat moet dat een gelukzalig gevoel geven”…….
Vanavond werd ik gebeld via het telefoonnummer van  Arne.
“Hey Arne, hoe is het? Gauw afspreken ….”

Stilte.

Ik voelde, dit is niet goed ….
Inderdaad,  het was Arne’s dochter, die met het toestel van haar vader belde:
Arne was plotseling overleden …. Of ik zijn afscheid wilde regelen ….
Tja, en dan ben je toch gewoon mens, die een vriend verliest.
Natuurlijk doe ik dit.

En zo breng ik vandaag, 23 december een vriend naar zijn eindpunt op deze wereld….

Verdrietig neem ik afscheid van een bijzondere man, wetende, dat hij een bijzonder mooi leven heeft geleefd en dat ik hem zal herinneren, breed lachend … on top op the world.

Farewell, Arne….